|
|
 |
Пра нас |  |
Аўтары | |
Архіў | |
Пошук | |
Галерэя | |
Рэдакцыя |  |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
№
3(105)/2023
З нагоды юбілею
Нашы святыні
Постаці
Мастацтва
Інтэрв’ю
«Я ДАЮ СТАРАЖЫТНАСЦІ НОВАЕ ЖЫЦЦЁ...»
Размова Алега ГЛЕКАВА з мастаком Ігарам ГАРДЗІЁНКАМ Літаратуразнаўства
Пераклады
Паэзія
Пераклады
In memoriam
|
У гэтую хату з высокім ганкам на ціхай вулачцы ў Зэльве я наведваўся ў суботу пасля ўрокаў або ў нядзелю. Прыносіў часопісы, якія браў пачытаць, і паказваў Ларысе Геніюш свае вершы. Аднойчы прыйшоў у канцы кастрычніка і ўбачыў на стале кнігу з вясёлымі літарамі на светлай вокладцы. Кніга называлася «Вітраж». Спытаў, ці можна пагартаць, а потым прачытаў услых: «Пражыў паўстагоддзя і не ведаў, што Зэльва — ад літоўскага жальёі — зялёная. Даведаўся — і нібы здзіўлены, нібы рады… Заўсёды будзе штосьці адкрывацца, будуць здзіўленні і радасці. Абы яны былі!» — Во прыдумляка, — засмяялася Ларыса Антонаўна. — Пры чым тут літоўцы? Гэта наш беларускі назоў. Чуеш, як гучыць: Зэльва, зялёнае зелле… Нібы вершаваны радок. А яшчэ мяне зацікавіла тое, што на некаторых старонках упаміналася рака, якую я ведаў з дзяцінства. «Дзень праяўляўся без чыстага сонца, мяккім святлом. Не абсохла раса, а ўжо з сітнягу, у якім я стаяў на мыску, пачалі стартаваць стракозы. Пад несціханы булькат ручаіны, што ўпадае ў Шчару… Густа зашастала на тым беразе па алешніку. Пайшло па Шчары плюскатам, кружочкамі ды пухірамі. Гэта — дождж! Такі прагнаў нас дахаты». Каля Шчары ў сенакосную пару я памагаў маме грэбсці сена, купаўся, вудзіў рыбу. Праз пару дзён я купіў у зэльвенскай кнігарні «Вітраж», прачытаў запісы пра вандроўкі ў Германію і Польшчу, мініяцюры, сабраныя ў раздзелах «Пошукі слова», «Сцежкі, дарогі, прастор», апавяданні «Тройчы пра адзіноту», «Яшчэ раз першы снег» і «Гуртовае», якое ў жанравых адносінах хутчэй нагадвае паэму ў прозе пра «момант чалавечай блізкасці, глыток высокай радасці жыцця» і пра тое, як у дзіцячай душы абуджаецца, выспявае зярнятка таленту. Менавіта ў гэтай кнізе, як на далоні, бачна ўсё самае адметнае, што характэрна для брылёўскай прозы: цёплая інтанацыя, заснаваная на музычным ладзе, акварэльнае святло малюнкаў. Я ўпершыню, няхай і неўсвядомлена, адчуў: «Добра вось так пісаць — калі папера і душа ў траве…» Кожны раздзел аздаблялі сінія або жоўтыя плямы нязвыклых формаў і дзіўных геаметрычных фігураў. Глядзіш — не зразумела, а чамусьці падабаецца. У выхадных дадзеных было пазначана: мастак Б. Забораў. Пазней, працуючы ў рэдакцыі «ЛіМа», я пачуў: гэты графік аформіў шмат кніг, але ў пачатку 80-х эміграваў за мяжу, асеў у Парыжы. Пра маё даўняе захапленне «Вітражом» я расказаў аўтару ў снежні 1989 года на сустрэчы з бацькамі вучняў беларускамоўных класаў, што з’явіліся тады ў кожным раёне Мінска. І расказаў, як паэтка зрэагавала на жальёі, выдзеленае ў тэксце тлустым шрыфтам. — Няўжо так і сказала? — перапытаў Янка Брыль. — Так і сказала. Я спадзяваўся пачуць, як літоўская страказа трапіла ў «Вітраж», але ён нічога не патлумачыў, толькі весела прамовіў: — Усе літаратары прыдумлякі... Вечарына адбылася ў Доме літаратара пасля працоўнага дня. Памятаю, на вуліцы разгулялася завея, мы прыйшлі залепленыя снегам, як снегавікі. У зале, разлічанай на трыста месцаў, засталося шмат вольных крэслаў, таму я адчуваў сябе няёмка. — Не перажывай, — супакоіў мяне Іван Антонавіч, — хопіць і некалькі чалавек, зацікаўленых літаратурай, каб завязалася жывая гутарка. Ён быў выдатны расказчык, умеў дасціпна пажартаваць, выклікаць на даверлівую размову. Пасыпаліся пытанні на розныя тэмы, і пра палітыку таксама, бо якраз тады краіна Саветаў дажывала апошнія месяцы. Людзі прынеслі кнігі, каб атрымаць аўтограф. Я дастаў з партфеля «Вітраж». Па сярэдзіне тытульнай старонкі маім размашыстым почыркам было напісана: «Зэльва, кастрычнік, 1972 г.». — Няхай часцей мне трапляюць такія паметкі, — сказаў Іван Антонавіч і зрабіў надпіс на форзацы.
* * *
У сваім блакноце я занатаваў: «7. 12. 1979 г. У Брэст па запрашэнню У. Калесніка прыехаў Янка Брыль. Вечарам адбылася сустрэча ў педінстытуце. Шкада, студэнты не патузалі класіка цікавымі пытаннямі». Праз два дні, запісаўшы ў студыі тэлеперадачу, яны прыйшлі ў нашу літаратурна-драматычную рэдакцыю. Я сказаў Івану Антонавічу, што з апошняй яго публікацыі найбольш мяне ўразіла навела «Хлопчык». — Узяў з натуры, — ажывіўся ён, — доўга трымаў у шуфлядзе, пакуль занёс у часопіс. — І раптам спытаў: — Адкуль вы родам? У вас нейкае чэшскае прозвішча… — Не, я слонімскі, а не пражскі… — У вашым раёне ёсць вёска Ніз, мы запісалі там для кнігі «Я з вогненнай вёскі…» сведчанне дзеда Алізара. Цікава, ці жыве яшчэ стары? У ліпені 1981 года я выбраўся на Слонімшчыну. Ад маіх Кастровічаў да Нізоў пяць кіламетраў. Туды ляжыць палявая завалоцкая дарога, што азначае «за валокамі». Як вядома, аграрная валочная рэформа ў Вялікім Княстве Літоўскім адбылася пасля 1558 года, калі была прынята «Устава на валокі». Звычайная вясковая назва, і вось такая неверагодная даўніна… На нізянскіх могілках, затуленых жытам, знайшоў бетонную пліту з надпісам: «Тут пахаваны 296 мірных жыхароў в. Ніз, расстраляных нямецка-фашысцкімі захопнікамі 16 снежня 1942 года». Дзеда Алізара дома не застаў, ён кудысьці адлучыўся. Прысеў на лаўку каля дзвюх кабет, якія гаманілі ў цяньку пад старой ліпай. Яны расказалі, што людзей выбівалі паліцаі «з палякаў» і нейкі мясцовы вырадак Бяляўскі. Пасля вайны яго знайшлі ў Зялёнай Гуры, далі 10 гадоў, але «адсядзеў з ранку да вечара». Потым адна жанчына запрасіла мяне ў хату, наліла кіслага малака і, закасаўшы рукаў кофты, прамовіла перацятым голасам: — Памацайце, што я нашу… Узяўся за руку вышэй локця, адчуў пальцамі нейкі цвёрды гузак. — Гэтая куля прабіла галаву маёй гадавалай дачушкі, — выцерла яна слёзы. Я выпіў малако, потым схадзіў на Шчару, акунуўся, бо стаяла спёка. Па дарозе ў Кастровічы трапіў пад навальніцу, вымак да ніткі. А пра тое, што адчуваў, перадумаў тады і расказаў у аповесці «І пазвала я…» Толькі пра кулю не напісаў, не хапіла сілы.
Аповесць з’явілася ў першым нумары «Маладосці» за 1984 год. Праз пару тыдняў мне пазваніў Янка Брыль. Адзначыў раздзел з бабуляй, пахваліў, што добра адчуваю мову. Канечне, былі заўвагі, а ў канцы размовы паабяцаў прынесці часопіс з «птушкамі» на палях. Пачуўшы падзяку, пажартаваў: — Хіба я мог прамаўчаць?.. Ты ж адгукнуўся на мой пяцітомнік. Ён меў на ўвазе лімаўскі артыкул «Школа майстра», надрукаваны ў ліпені 1982 года. Я напісаў яго, падахвочаны Уладзімірам Калеснікам. Нядаўна перачытаў той даўні водгук і парадаваўся за сябе. Канечне, там ёсць што адрэдагаваць, падкараціць, але ў кожным сказе адчуваецца шчырае захапленне. А маладосцеўскі нумар з брылёўскімі «птушкамі», зробленымі алоўкам, берагу да сённяшніх дзён і не забываю горкае прызнанне: «Як мала мы, хто піша сам, чытаем адзін аднаго, як рэдка, як неахвотна гаворым другому пра шчасце, адчутае над яго старонкамі! І як такая абыякавасць ледзяніць і хмарыць нашу адзіноту!..»
* * * У штат часопіса «Нёман» мяне запрасіў яго галоўны рэдактар Анатоль Кудравец. Неяк у снежні 1994 года, заглянуўшы ў рэдактарскі кабінет, убачыў Янку Брыля. — Пазваніла Зося Калеснік, — сказаў ён, — Уладзімір Андрэевіч зусім слабы. Давай падскочым на выхадных. — Я напішу яму пару слоў пра дасланы раней артыкул, — дадаў Анатоль Паўлавіч. Мы прыехалі ў Брэст 8 снежня, у чацвер. Уладзімір Андрэевіч ляжаў на ложку, высушаны невылечным белакроўем, з пранізліва-балючымі карымі вачамі і запалымі шчокамі. Убачыўшы нас, варухнуў рукой: — Вось як мяне скруціла… Іван Антонавіч ні словам не абмовіўся пра яго хваробу, а падаў канверт. — Толя Кудравец табе напісаў. Ніл таксама прасіў перадаць прывітанне… І пачаў расказваць пра апошняе паседжанне рады Саюза пісьменнікаў. Спачатку Уладзімір Андрэевіч маўчаў, потым штосьці спытаў, і праз хвіліну-другую паміж імі завязалася гаворка. У мяне палягчэла на душы, і я пакінуў кватэру, каб пабачыцца з сястрой. Ад’язджалі мы ў суботу, папалудні. Адведаць свайго настаўніка прыйшлі паэты Мікола Пракаповіч і Кастусь Жмінько. Прыселі, каб выпіць кавы. Уладзімір Андрэевіч далучыўся да нас, паказаў свежы нумар газеты «Наша Ніва», сумна кіўнуў галавой: — Далі цэлую паласу пра лепшыя сёлетнія публікацыі. Жонка ўзахлёб хваліць мужыка, а той — жонку. Вось такая сёння крытыка… Кастусь прынёс фотаапарат, зрабіў некалькі здымкаў. Пара збірацца на вакзал. Я бачыў з калідора, як на развітанне яны абняліся. Уладзімір Андрэевіч заплакаў: — Янка, мы больш не ўбачымся!..
На наступным тыдні, раніцай 15 снежня, зазваніў мой дамашні тэлефон. З трывогай падняў трубку і пачуў: — Гадзіну таму памёр Валодзя, добра, што мы паспелі развітацца. Назаўтра сустрэліся на вакзале. За тыя дзве сумесныя паездкі, правёўшы разам амаль суткі ў дарозе, я шмат пачуў пра іх паўвекавое сяброўства. — Ён быў гарачы ў любой справе, — расказваў з усмешкай Іван Антонавіч. — Сядзім з вудамі. У мяне клюе, цягаю плотку за плоткай, а ў яго — адны акунькі памерам з мязінец. Сцямнела, ледзь відаць паплавок. Тузае за плячо: «Вось што, ты прапускаеш паклёўкі. Заўтра не прыходзь сюды, я больш за цябе налаўлю…» У мяне засталіся кароткія, літаральна па некалькі сказаў, запісы нашых гутарак. Яны былі шчырыя, наколькі дазваляла розніца ва ўзросце. Бывала, ён даваў камусьці вострую характарыстыку, а зневажальнай я не чуў ні разу. У маёй хатняй бібліятэцы шмат яго кніг, выдадзеных у 80-я і 90-я гады, амаль усе з аўтографамі. «Блакітны зніч» убачыў свет дзякуючы выдавецтву «Про Хрысто». На тытульнай старонцы надпіс: «Прымі, дарагі Валодзя, на светлы сяброўскі ўспамін. Янка Брыль. 19. ІІ. 04.». Першыя два раздзелы склалі мініяцюры, а трэці — «Нашы разлукі» — прысвечаны жонцы Ніне Міхайлаўне, якая памерла восенню 2003 года. «Памочніца мая адно з напісанага ўспрымала цалкам, адразу, другое — падумаўшы, — прыгадваў Іван Антонавіч. — Толькі пра мініяцюры ды запісы гаварыла найстражэй: «От, кожная дзясятая, не больш», што мяне і смяшыла, і раздражняла часам…» Падчас адной тэлефоннай размовы я нечакана пачуў ад яго крыўдлівае: — Ну, хоць ты не хвалі, скажы праўду… Можа, я пляту па-старэчы нікому не патрэбныя лапці, а мяне гладзяць, як малое дзіця… Ён перажываў за тое, што адбываецца ў Беларусі з сярэдзіны 90-х, аднак шмат яго думак і развагаў аб тым, куды нас «цягнуць дзікім нахрапам», заставаліся ў рукапісах. Па розных прычынах, і ад самацэнзуры таксама, таму душу гарчылі сумненні, незадаволенасць сабой. Аднойчы ў гаворцы са мной Уладзімір Калеснік заўважыў: «У Брыля ёсць цэлы бабін куфар неапублікаваных запісаў, як пісьменнік, ён выказаўся там наймацней…» Думаю, Уладзімір Андрэевіч не памыліўся, бо выдатна ведаў творчасць самага блізкага друга.
* * * «Заходзіў у „Бярозку“, дзе Валодзя Ягоўдзік даў мне нумар свайго „Лесавіка“. Сёння зранку, знаёмячыся з ім, быў хораша блізкі да адчування роднай, назаўсёды таямнічай велічы свету прыроды, што чаравала з самага маленства, а цяпер шчымліва перагукваецца з тою зачараванасцю…» Гэты запіс, надрукаваны ў кнізе «З людзьмі і сам-насам», я лічу самай вялікай для мяне ўзнагародай за ўсе гады рэдактарства. Іван Антонавіч ахвотна пагадзіўся на інтэрв’ю для «Бярозкі», што ў скарочаным варыянце з’явілася ў красавіцкім нумары за 1998 год. Мы размаўлялі 28 студзеня ў яго на кватэры. За акном усміхаўся блакітны марозны дзянёк. Сонейка павярнула на вясну. — Іван Антонавіч, ці часта Вы ўспамінаеце дзяцінства? — А як жа! Зусім нядаўна, нібы гэта было ўчора, да апошняй драбнічкі прыпомніў такі выпадак. Mаці паслала мяне ў краму. Дарога няблізкая — чатыры кіламетры. Дагнаў мяне на брычцы пан Дрык. Спыніўся, пытаецца: «Хлопец, чый ты будзеш?» Я назваўся. «Вось табе дваццаць грошай. Бачыш на руні коней? Хутчэй згані…» За дваццаць грошай можна было купіць чатыры абаранкі. Я ахвотна пабег, а коні задралі хвасты i — галопам уздоўж поля. Бегаў я, бегаў — нічога не магу зрабіць, ажно расплакаўся. Хоць выкідвай тыя дваццаць грошай, бо не выканаў просьбу. Непадалёку пасвіў кароў старэйшы хлопец з нашай вёскі. Я сунуў яму панскія грошы: «Можа, ты згоніш коней…» А сам хутчэй падаўся ў Турэц. Так мяне выхавала маці: не зарабiў — не бяры. — Чаму Вам захацелася пісаць для дзяцей? — Спытайся ў каго, чаму ён стаў мастаком ці музыкам — не кожны патлумачыць. Я любіў дзяцей, умеў з iмi сябраваць. Відаць, камусьці здавалася смешным... Ідзе цыбаты дзяцюк, а каля яго цэлая ватага дзятвы. Мы i гулялі разам, i палуднавалі... Я расказваў ім штосьці цікавае, нібы рыхтуючы сябе да пісьменніцтва. Пазней неаднойчы спрабаваў напісаць пра тыя цудоўныя дні, але замест апавядання для дзяцей з-пад майго пяра выходзіла апавяданне пра дзяцей. — Няўжо паміж імі вялікая розніца? — Вось табе прыклад… Я падарыў сваю кнігу пляменніцы, якая вучылася ў пятым класе. Потым пацікавіўся ўражаннем і пачуў у адказ: «Ай, дзядзька, сумна, нецікава...» — А як трэба пісаць для такіх чытачоў? — Найперш займальна і зразумела. Нават недасказанасць павінна быць простай. Педагог Усяслаў Гарэцкі, старэйшы сын акадэміка Гаўрылы Іванавіча Гарэцкага, нядаўна прыслаў мне «Азбуку» i «Новую азбуку» Льва Талстога. Я перачытаў гэтыя падручнікі і ўбачыў, як імкнуўся Леў Мікалаевіч, каб кожная старонка была цікавай і займальнай, а яшчэ — карыснай у сэнсе маральнага выхавання. — Толькі не павучальна-дыдатычнай... — Так, сумная дыдактыка не спрыяе літаратуры. — А калі Вы пачалі супрацоўнічаць з «Бярозкай»? — У 1945 годзе, потым здарылася асечка. Я прынёс у рэдакцыю «Цюціка», адно з маіх лепшых апавяданняў. Галоўны рэдактар Алесь Якімовіч ухваліў яго, але Галоўліт не дазволіў друкаваць. Хто не ведае, патлумачу: гэтая кантора вырашала, што можна друкаваць, а чаго нельга.
— «Цюцік» нават не трапіў у Вашу кніжку «Ліпка і клёнік», выдадзеную ў 1949 годзе, але там змешчаны выдатныя апавяданні «Жыў-быў вожык», «Ліпка і клёнік». Трошкі пазней з’явіліся аповесці «Сірочы хлеб», «У сям’і». Што Вы скажаце пра беларускую дзіцячую літаратуру? — У нас ёсць нямала твораў, якія вытрымалі, як кажуць, праверку часам. Для прыкладу магу назваць вершы і апавяданні Цёткі, Максіма Багдановіча, Якуба Коласа, Змітрака Бядулі, ахвотна пісаў для дзяцей Максім Танк. Праўда, мы не можам пахваліцца такімі славутасцямі, як Андэрсен, Чукоўскі ці Астрыд Ліндгрэн. Лепшыя здабыткі нашай дзіцячай літаратуры належаць не аднаму аўтару, а створаны цэлым суквеццем паэтаў і празаікаў. Бадай, найбольш цэльна тут выявіў сябе Васіль Вітка. Чытаеш яго — забаўляецца стары, а ў радках — сапраўдная паэзія, хараство роднай мовы. — Многія школьнікі і сёння зачытваюцца Янкам Маўрам… — Так, яго прыгодніцкія аповесці і раманы карыстаюцца заслужаным поспехам, хоць напісаны газетным стылем. Калісьці, працуючы ў выдавецтве, я рэдагаваў «Амок» і пазначаў у рукапісе: «Нясмачна… і тут нясмачна…» А калі кніга ўбачыла свет, аўтар падпісаў мне: «Майму смачнаму рэдактару на смачную памяць». — Вы сустракаліся з Самуілам Маршаком, сябравалі з Мікалаем Носавым... — У Маршака я быў разам з Максімам Танкам, Алесем Якімовічам, іншымі пісьменнікамі. Гаспадар папрасіў нас прачытаць беларускую народную казку і быў у захапленні. А з Носавым пазнаёміўся ў Мінску, падчас нарады, прысвечанай дзіцячай літаратуры. Ён прыслаў майму сыну «Прыгоды Нязнайкі і яго сяброў» з аўтографам: «Дарагому другу Андрэю Брылю ад аўтара». Андрэй занёс гэтую кнігу ў школу, і ўсе аднакласнікі яму зайздросцілі. Праўда, сам Мікалай Мікалаевіч быў маўклівы, сумнаваты суразмоўца. Проста дзіву даешся, як з-пад яго пяра выходзілі вясёлыя дасціпныя творы. Калі зайшла гаворка пра літаратараў, назаву яшчэ Гаўрыіла Траяпольскага, аўтара цудоўнай аповесці «Белы Бім Чорнае вуха». Здружыў нас Рыгор Раманавіч Шырма, які ў ліхалецце Першай сусветнай вайны вучыў будучага рускага пісьменніка. Я сустракаўся і перапісваўся з Гаўрыілам Траяпольскім, яго аповесць пра Біма выйшла па-беларуску ў добрым перакладзе Алеся Жука. — Чалавек і прырода... Вы закранулі вельмі актуальную тэму. — Маё маленства, маленства вясковага хлапчука, прайшло ў блізкім суседстве з катамі і сабакамі, з цялятамі і жарабятамі. Бывала, прыбягу з коўзанкі і хутчэй на печ, каб пагрэцца, а за мной — кот. Падкоціцца пад бок і давай мармытаць… Сяляне паважліва ставіліся да жывёлы. Бывала, мой бацька падсцеле салому карове, прыляжа на свежую «пасцель» і радуецца, што добра будзе нашай Рагулі. Мне шкада гарадскіх школьнікаў, якія поры года бачаць праз вокны. Канечне, добра, калі дома ёсць акварыум з рыбкамі ці клетка з папугаем, але гэта не заменіць жывога яднання з лесам і полем, лугам і рэчкай, бо менавіта прырода — жывая крыніца паэзіі. Дзяцінства і паэзія неразлучныя. Пра гэта трэба помніць настаўнікам, а найперш бацькам, калі яны хочуць, каб іх сыны і дочкі вы- раслі духоўна багатымі людзьмі. — У Вашым перакладзе з польскай мовы выдадзены зборнік апавяданняў «Грахі маленства» Баляслава Пруса, аповесць-казка «Пра гномаў і сіротку Марысю» Марыі Канапніцкай. — Я нібы вярнуў доўг дзяцінству за ўсе радасці і ўцехі, якія меў на пачатку жыцця. У школьныя гады я зачытваўся Прусам і Канапніцкай, іх творы — выдатная літаратура.
* * * На маім пісьмовым стале — белая папка з фотаздымкамі, паштоўкамі, лістамі… Лістоў няшмат, яны кароткія, але хіба можна іх параўнаць з сучаснымі смартфоннымі эсэмэскамі? Чытаю і сапраўды чую знаёмы жывы голас: «Крынічнае, 9. VІІІ. 97. Дарагі Валодзя! Учора мне прывезлі пошту, і вось адказваю добрым людзям шчырасцю на шчырасць, у тым ліку і Табе, ад душы жадаючы ўсяго найлепшага. Тэлеграма з Наваградка, ад Лопухаў, адрасу якіх у мяне няма. Можа, папрасі ад майго імя іх сімпатычнага сына перадаць бацькам і цётцы маю ўдзячнасць і добрыя пажаданні, частку з якіх, таксама ж Лопухаўскую, узяўшы і сабе. А вам з Марыяй і дзяўчаткамі шчасліва жыць ды Бога хваліць! Янка Брыль». Фотаздымкі, зробленыя ў 60-я і 70-я гады. Побач з Іванам Антонавічам —маладыя Калеснік і Караткевіч. Некалькі фотапартрэтаў, адзін з дарчым надпісам. На старонцы «ў клетачку» — план, намаляваны яго рукой. Побач тлумачэнні: «Траса, Нёман, мост, паварот. Першая — вёска Цвіркі, у канцы якое паварот направа — на вёскі Слабодка, Беражное, Крынічнае, дачы. Тэл: 282-48-43». Па брэсцкай аўтастрадзе я кожны год па некалькі разоў ездзіў на Слонімшчыну і Пружаншчыну, дзе жылі жончыны бацькі. Шмат разоў збіраўся наведацца ў Крынічнае, але ўсё адкладваў, адкладваў… У пачатку двухтысячных, прыдбаўшы на Віцебшчыне, у Бешанковіцкім раёне, старую хаціну побач з вялікім возерам Паўазер’е, на цэлае лета знікаў з апрыклай гарадской мітусні. Зімой і вясной 2006 года мы сустракаліся ці размаўлялі па тэлефоне амаль кожны тыдзень. У траўні я паехаў на лецішча. Вярнуўся праз месяц, пазваніў. Ніхто не падняў трубку. Набраў нумар Віктара Карамазава, яго жонка Лідзія Мікалаеўна, пляменніца Янкі Брыля, сказала, што ён пасля аперацыі знаходзіцца на рэабілітацыі ў санаторнай Аксакаўшчыне. Сонечнай раніцай 25 чэрвеня выбраўся ў Аксакаўшчыну. Выйшаўшы з машыны і здалёк пазнаў на тратуары высокую постаць: Іван Антонавіч стаяў, абапёршыся на кіёчак. На галаве — светлая летняя кепка, белыя валасы на патыліцы. Мы абняліся, я адчуў, як ад хвалявання ён задрыжаў, у мяне таксама зашчымела сэрца. Прыселі на лаўку пад маладым дрэўцам. Аказалася, Іван Антонавіч сам настаяў на аперацыі. Я не адважыўся спытаць, што прымусіла яго легчы пад хірургічны скальпель. Затое пачуў пра жахлівыя трызненні, пакуль ачомаўся пасля наркозу. — У нямецкім палоне нейкі хірамант, таксама з палонных, — дадаў ён, — наваражыў, што пражыву 96 гадоў. Пабачым, можа, не памыліўся… Потым падняліся ў пакой. Зайшла размова пра кніжныя навінкі. Я сказаў, што мой зямляк Сяргей Чыгрын выдаў краязнаўчыя нарысы пра слонімскую вёску Чамяры. — Няхай адшкадуе адзін экзэмпляр, у Чамярах нарадзіўся Якуб Міско, выдатны чалавек і журналіст. Перадай Сяргею, узамен я прышлю яму свой новы зборнік. Вечарам я пазваніў у Слонім. Праз два дні забраў на пошце бандэроль і 28 чэрвеня зноў прыехаў у Аксакаўшчыну. — Пра Якуба дзве старонкі, а пра І-ка аж дзесяць, — пагартаўшы кнігу, уздыхнуў Іван Антонавіч. — Гэты правакатар калісьці цыганіў у Лынькова 1000 рублёў, у Танка — 500, у мяне — толькі 100. Нібыта на беларускую справу… Я спытаў, чаму так слаба ацаніў маю персону, і папярэдзіў Навуменку і Лойку, каб блізка не падпускалі да сябе. Яго бацька ў 30-я гады навёў польскую дэфензіву на бацьку і старэйшага брата Якуба, а пасля вайны самога хацеў загнаць у Гулаг. Якуб пра гэта расказаў у кнізе «Маё маўклівае сэрца». Калі я рэдагаваў рукапіс, яго брат Мікола папрасіў: «Выкраслі падлу, каб нават не смярдзеў…» Мы добра пагаманілі, ён збіраўся неўзабаве вярнуцца дамоў. Санітарка прынесла абед. Я развітаўся, пажадаўшы добрага апетыту, хутчэй набрацца сілы. Праз тыдзень патэлефанаваў на кватэру, пачуў у трубцы бадзёры голас: — Раніцай быў у лечкамісіі, доктар сказаў, што аперацыя прайшла ўдала. Паслаў табе новы зборнік, Сяргею таксама паслаў. На выхадных паеду ў Крынічнае. — А я — на поўнач, у полацкім накірунку. — У кніжцы ёсць пару старонак пра мае сустрэчы з Сафіяй, — сказаў Іван Антонавіч, — наўрад ці змагу яшчэ раз там пабываць. Я прапанаваў яму зрабіць вандроўку ў Полацк, каб пакланіцца святой Еўфрасінні, слаўнаму доктару Францішку. Дамовіліся: у верасні абавязкова паедзем. У той самы дзень забраў з паштовай скрынкі «Парастак». На тытульнай старонцы быў аўтограф: «Дарагому Валодзі… і яшчэ адна кніжыца. Янка Брыль. 10. VІІ. 06.» У раздзеле «Летась» з ціхай радасцю прачытаў: «А ці ж гэта не навагоднія падарункі — сынаў званок з Японіі, а ўнукаў з Італіі? З сынам кароткая гутарка, а ад унука праз хрып-трэск у тэлефоннай трубцы толькі за трэцім званком нарэшце пачулася: «Дзя-ду-ля!..», на чым сувязь і абарвалася. Але ж мне і такога нямала. Калі я праз дзень званіў свайму маладзейшаму сябру і расказаў пра тыя званкі, ён, Валодзя Ягоўдзік, засмяяўся, што гэта ў нас, у трох пакаленняў Брылёў, ідзе ад майго бацькі-чыгуначніка, вандроўніка па рэйках. Дый сам жа я нямала ўсё-такі палятаў, паездзіў, пахадзіў па свеце. І добра!» Я меркаваў застацца ў Паўазер’і да канца месяца. Не ведаю, не магу патлумачыць, чаму так адбылося. Вечарам нікуды не збіраўся, а раніцай 25 ліпеня сеў у машыну і вярнуўся у Мінск. Неўзабаве пазваніў Леанід Галубовіч. — Напэўна, ты чуў пра гэта… — Пра што? — Памёр Янка Брыль. Жалобны лімаўскі нумар выйшаў 4 жніўня, у гэты дзень Івану Антонавічу споўнілася б 89 гадоў. Было там і маё развітальнае слова.
* * *
Пасля цяжкай рызыкоўнай аперацыі, перад паездкай у Крынічнае, на родны нёманскі бераг, ён некалькі тыдняў набіраўся сілаў у санаторнай Аксакаўшчыне. І чакаў сігнальны экзэмпляр, і шмат думаў пра сваю апошнюю падрыхтаваную да выдання кніжку. — Ты ўбачыш — там толькі новае, што ў маіх папярэдніх зборніках не друкавалася, — пачуў я, прысеўшы побач на лаўку. — Доўга не давалася назва. Прачнуўся сярэдначы, а яна ўжо гатовая: «Парастак». У пачатку ліпеня кніжыца, як сам пяшчотна называў яе Іван Антонавіч, убачыла свет у выдавецтве «Про Хрысто». З простым і такім выразным здымкам на вокладцы: да векавога шурпатага камля прытуліўся кволы парастак з зялёнай чупрынкай лістоты, падобнай на сцяжок непераможнага жыцця. Я гартаю старонкі, зноў і зноў вяртаюся да вось гэтага запісу, шапчу як шчырую замову, як удзячную малітву: «І думаецца, што ўсё яно не так сабе, а павінна ж мець пэўны вышэйшы сэнс. Занадта вялікі, занадта прыгожы наш свет, каб яму існаваць толькі каб існаваць, без высокаразумнай мэты…». Свет наш сапраўды «занадта прыгожы». Пра яго дзівоснае невычэрпнае хараство на старонках кніг Янкі Брыля — цэлыя россыпы абразкоў і мініяцюраў — скарб, які мы па-сапраўднаму яшчэ не адкрылі і не ацанілі. Усіх нас, удзячных чытачоў, чакаюць дзясяткі тамоў не апублікаваных пакуль брылёўскіх дзённікаў. Ён нібы насіў у сваёй душы залатыя кросны і кожнае імгненне зямнога быцця імкнуўся перастварыць у высокае мастацтва. Незабыўная Зоська Верас пісала мне ў канцы 70-х: «Улюбёны пісьменьнік — Янка Брыль. Люблю асабліва яго лірычныя запісы. Гэты жанр пазбаўлены штучнай апрацоўкі — шліфаваньня. Думкі плывуць проста з сэрца…» І яшчэ з аднаго ліста: «Я ўсё перачытваю Янкі Брыля „Жменю сонечных промняў“ і „Акраец хлеба“. Коратка, а колькі глыбокіх думак, колькі выяўляецца ўніклівага нагляданьня ў наваколле…» Няпросты жыццёвы і творчы шлях выпаў на яго долю. Пра гэта сведчаць раман «Птушкі і гнёзды», аповесць «Муштук і папка», кніга-рэквіем «Я з вогненнай вёскі…», выдадзеная ў сааўтарстве з Алесем Адамовічам і Уладзімірам Калеснікам. Гэтыя творы нібы суровая засцярога: трэба змагацца, каб новая жахлівая чума не абрынулася на чалавецтва… Ён не любіў хваласпеваў, але сам заўсёды падтрымліваў маладых літаратараў на старонках газет і часопісаў, зычлівым словам у сяброўскай гутарцы. Нямала нас, хто пад святлом яго мудрай прыязнай усмешкі адчуваў сябе вясёлым упартым парасткам. Таму хочацца па-сыноўску схіліць галаву і сказаць: «Нізкі паклон Вам, Іван Антонавіч, за мужнасць у вогненнае ліхалецце Вашай маладосці і ў гады самотнай старасці, за роднае крынічнае Слова, якому жыць, пакуль спявацьме пад сонцам хоць адно беларускае сэрца». 1998, 2006, 2023 гг.
|
|
|
|
|
|
