|
|
| Яўгенія Янішчыц з Міхасём Забэйдам-Суміцкім у Празе. |
Менавіта такой праз час, праз гады бачыцца і Яўгенія Янішчыц. Менавіта так ўспрымаецца тое, што выходзіла з-пад яе пяра. За апошнія тры-чатыры гады з’явілася нямала публікацый, у якіх згадваецца імя пісьменніцы. Пра яе пішуць, да яе прамаўляюць не з нагоды чарговай даты, не па заказе, а па нейкіх унутраных імпульсах, настроеных на хвалю пастаяннай прысутнасці ў сённяшнім літаратурна-творчым і чытацкім жыцці зорнага таленту Яўгеніі Янішчыц. Калі б сабраць пад адну вокладку толькі вершы, прысвечаныя гэтай дзівоснай птушцы палескай зямлі, то атрымаўся б выдатны том сапраўднай паэзіі. А яшчэ вельмі дарэчы было б падрыхтаваць да друку кнігу ўспамінаў, якія рассыпаны па старонках розных перыядычных выданняў.
З вышыні сваіх уяўленняў пра творчасць і творцаў, на аснове рэальных фактаў і асабістых сустрэч з тымі, каго паважала, каму, як яна лічыла, была абавязана літаратурным сталеннем, у лімаўскай публікацыі ад 16 кастрычніка 1987 года (эсэ «Дарагі Іван Паўлавіч») з сардэчнай адкрытасцю і жаночай праніклівасцю Яўгенія Янішчыц прамовіць: «Час не аддаляе, а набліжае і асвятляе гэтае аблічча, гэты незабыўны воблік — да кожнай рысачкі, да кожнага жэсту яго спакутаванай і міласэрнай Душы». Гэта пра Мележа. Пра таго Івана Паўлавіча, які ў шчаслівы для летуценна-самотнай аўтаркі першага зборніка «Снежныя грамніцы» 1970 год перасцерагальна прадбачыў яе няпростае літаратурнае быццё: «Я вось пра што, Жэня. Нашаму брату — мужчыну нялёгка ў літаратуры, ну а жанчыне тым больш. Зараз Вы можаце не зразумець мяне, але потым адчуеце, а можа і ўспомніце, аб чым я гаварыў Вам калісьці». Сказанае Іванам Мележам наўпрост стасуецца з тым, што чула пра літаратурнае быццё жанчыны-творцы ў тагачаснай культурна-мастацкай прасторы юная паэтэса ад вопытнай і мудрай праз выпрабаванні лёсу Еўдакіі Лось: «…будзе яшчэ табе дарога ды з выбоінамі, бо літаратура — справа не дужа вясёлая: іншыя недарэчна пахваляць, іншыя — салгуць у вочы, іншыя — аблаюць і збэсцяць за вочы так, што пазбягаць нават і добрых людзей пачнеш, каб па сваёй адкрытасці не сказаць чаго лішняга. Кажу з вопыту, і гэта калі-небудзь прыгадаецца табе» («Праз той шчодры, ліўневы вечар…» — ЛіМ. 1983. 4 сак.). Прыгадаюцца амаль даслоўна гэтыя выказванні (і не раз) значна пазней: у лірыцы Яўгеніі Янішчыц апошняга дзесяцігоддзя («Смутна-белы верш», «Празарэнне душы ці кляйноты…», «Любілі-кахалі. Былі-адбылі…», «Прыгаршчы святла», «Сухі і маланкай апалены ствол…», «І прыйдзе боль, нібы па доме…» і інш.).
Наколькі важнымі былі тыя ісціны, пачутыя ад іх, абазнаных у літаратурнай справе творцаў, сведчыць і яе цудоўнае эсэістычнае слова пра Рыгора Бярозкіна. «Праз трапяткое лісце год» — так называлася тое эсэ — з далёкага «сонечна-чэрвеньскага дзянька» 1969 года назаўсёды запала ў яе душу бярозкінская сцвярджальна-патрабавальная выснова: «Не збіцца на сантымент, на сюсюканне — гэта могуць толькі цэласныя, глыбокія натуры». І дадаваў пры іншым зручным выпадку: «Асабліва, калі гэты паэт — жанчына». Не стамляўся паўтараць пра гэта. З вераю ў вялікі прыродны патэнцыял таленту Яўгеніі Янішчыц, з клопатам пра яе літаратурную будучыню. У адказ на пытанне пра асаблівасці структуры жаночага мыслення, яе псіхалогіі Рыгор Бярозкін зазначыць: «Жанчыны бываюць розныя. Але ўжо сама фізіялогія, Жэня, непадабенства мускулатуры мужчынскага і жаночага радка. Ды ўсё ж галоўнае — душа, склад мыслення, а за гэтым стаіць цэлы характар чалавека, яго рэакцыя на свет і рэчы, яго пазіцыя, калі хочаце» (Маладосць. 1988. № 7. С. 171–172). Вылучана галоўнае. Душа — вось што важна ў творчасці. Калі ж улічыць, што вочы — люстэрка душы, то зусім не памыляўся Іван Мележ з такой парадай юнай аўтарцы: «У Вас добрыя вочы. Глядзіце адкрыта імі на людзей — і ім таксама добра будзе» (ЛіМ. 1987. 16 кастрычніка).
А калі яшчэ «праз трапяткое лісце год» прачытаць старонкі яе літаратурна-чалавечага быцця, то выснуецца самае галоўнае: жыла штодзённаю патрэбаю тварыць Дабро. Тварыць па тых спрадвечных, усёабдымных біблейскіх запаветах, паводле якіх жыў яе палескі люд, яе вяскоўцы, сябры, землякі, партрэт якіх яна пісала праз усе паэтычныя кнігі і прозу, дзе зусім па-хрысціянску аддаецца шанаванне маці, бацьку, хаце, «краю блаславёнаму».
 |
|
Яўгенія Янішчыц (справа) з беларускімі паэтамі Мар’янам Дуксам, Славамірам Хадаронкам, Міколам Федзюковічам, Яўгенам Крупенькам і Данутай Бічэль. 1968 г., Масква. Фота С. Панізніка. |
Калі ж спадчынная навука чалавекалюбства («Я не магу з людзямі размінуцца, // Мне трэба нешта ў кожнага спытаць») сутыкаецца з праявамі глабалізацыі зла («Вось-вось зямныя нервы ўзарвуцца // Ад злыбяды, мяшчанства і хлусні») — верш «Чытаючы пісьмо», тады мацярынскае выслоўе-прынцып «мне трэба нешта ў кожнага спытаць» набывае ў паэтычным кантэксце заключных радкоў верша новае сэнсавае напаўненне. Ставіцца востра і рэзка пытанне асабістай адказнасці кожнага за ўсё, што адбываецца ў блізкім свеце і далёкім Сусвеце:
|
Таму й карціць спытаць сягоння ў свету, Пашто твае адкрыцці і прагрэс, Калі ў вар’яцкай паўсядзённай спешцы Палітыкі, сяляне, каралі, – Мы, нібы тыя шахматныя пешкі, Расстаўлены на атамнай зямлі?
Калі ў крэслах — хцівасць і дрымота |
Голас маці, яе маральныя прынцыпы і духоўныя запаветы — той настраёвы камертон, які арганізоўвае, гарманізуе ўсю паэзію Яўгеніі Янішчыц. Ён валадарыць над усімі і ўсім, а воблік жанчыны-маці, жанчыны-сялянкі, удавы, працаўніцы, жанчыны-ахвярніцы вырастае да ліку святой. Нездарма ў дачыненні да вобраза маці выкарыстана слова «ікона»:
|
Я пакрэслю ўсе словы і сказы: Што яны перад зніклым галлём, Перад гэтым задумліва-ясным, Несялянска-высокім чалом?
Асцюкі твае годы палічаць |
З кожным творам думка пра значнасць мацярынскай, жаночай прысутнасці ў свеце выяўляе ўсё больш і больш акрэслены рух ад прыватнага, блізкага, роднага — мама, мамуля ( «Мама», «Мамчына сіла», «Сустракаемся так рэдка…» «Мама падрэзала косы», «Мама і птушкі»), прывычна-вясковага — маці, Манюся, Маруся, Марыля («Ля ложка хворай маці», «Дзедаў урок», «Свет адкрыты і босы», «Ягадны хутар», «А я ўсіх шкадую») да глабальнага, агульнахрысціянскага:
|
Вось ізноў не сціхае стыхія — Дзве нядзелі бушуюць дажджы. І не мама, а ave Марыя Усё лятае ў жыцця на мяжы. |
Скажам па шчырасці, што сённяшняе прачытанне лірыкі Яўгеніі Янішчыц немагчыма без ўліку яе падтэкставага агульнага хрысціянскага зместу, што так адчувальна заяўляе пра сябе ў яе творчасці ўжо з сярэдзіны сямідзесятых. Звыклае, напрыклад, для вясковай прасторы імя Маруся, Марыля, Манюся, што сустракаецца ў многіх творах пісьменніцы, трансфармуецца пазней у новую існасць — Марыя. І тады вобраз набывае не толькі адзнакі ліра-эпічнай выразнасці, але і біблейскай значнасці. Прынамсі, верш «Марыя» — гэта таленавіта-маштабнае мастацкае ўвасабленне бясконцасці трагічнага быцця беларускай жанчыны — «на краі самотнае пяшчоты». Малітоўна-святая яснасць вачэй і душы ўзвышае да Монны Лізы, а выпрабаванняў і пакут, што сталіся за лёс, хапіла б не на адно кароткае жыццё людское, а на сусветную бясконцасць. Маштабнасць думкі і вобраза выказана творцам проста бліскуча — эканомна, строга і велічна: «Два стагоддзі: космас і Марыя». Ахвярнае жыццё Марыі, што Саву беражэ, вайной Айчыннай акалечанага (верш «Сава і Марыя»), для лірычнай гераіні і «прычашчэнне церпнае» і малітва іх святым імёнам. Увогуле слова-вобраз «малітва» стала прыжылося ў сістэме паэтычнай вобразнасці Яўгеніі Янішчыц:
|
Нібыта цэлы год чакала, Пры стрэчы кажа мне ў журбе: «Я сачыніла і шаптала Казанне, доню, за цябе. Як бачу, ты жыва-здарова, Хоць невясёлая з вачэй …» ———————————
Туман аселіцу атуліць, |
Можна згадаць і яшчэ прыклады:
|
Я думаю, што дробязь — словы, Што знічка мой радок, калі Ты косіш сена, колеш дровы І светла молішся зямлі.
Каму — маліцца славе,
Яшчэ малюся труднай долі, |
Добра суседзяцца ў сістэме паэтычнай вобразнасці Яўгеніі Янішчыц і многія іншыя матывы і вобразы хрысціянскай духоўнай культуры — святы Іосіф (бацька родны, цесля і вясковы бондар), апосталы Павел і Нікан (шчырыя памагатыя ўдовай матулі), біблейская жанчына, прыбітая каханнем, нібы зорка да акна, скрушная Марыя, што замольвае «грахі грахоў якія», крыж дабрыні і таленту, Галгофа творчасці, вярыгі — будучыя кнігі. І, вядома, Бог — абсалютная выява сусветнай Гармоніі, Дабра і Міласэрнасці. А яшчэ больш блізкае — Божа. Нарэшце, проста Бог. Як адзнака той вышыні ці дасканаласці, што дасягнуў асобны чалавек.
Вострая рэакцыя Яўгеніі Янішчыц на глабальныя канфлікты часу праявілася ў яе творчасці 80-х гадоў, асабліва пасля паездкі за акіян, у ЗША.
Пра ачужэласць свету, разбурэнне высокіх духоўных і маральных ісцін, пра мастацтва, творчасць як індустрыю нажывы і грахоўных уцех (свет стаў такі ілжывы!) абурана і скрушна загаворыць паэтэса ў цыкле вершаў, прысвечаных яе амерыканскім уражанням. Рэальнасць іншага свету ўспрымаецца, хутчэй, праз агульначалавечыя, хрысціянскія уяўленні:
|
Сканаў Хрыстос. Але жыве Іуда. І прызначае тайную цану. |
Мінула пара летуценнасці. Рэальнасць бачыцца без рамантычнай ружовасці: у савецкай мастацкай прасторы «слоў медзякі» становяцца ўсё больш у цане, імкліва ідзе ў рост літаратурнае — і не толькі! — пустазелле.
|
Стаміўся ад уражанняў паэт. Маленькі сын ад чэрствасці хварэе. Крыжы трывожнай памяці... А свет... Завалы кніг? А людзі не дабрэюць. |
Апошняе творчае дзесяцігоддзе было для Яўгеніі Янішчыц напружанай барацьбой. Па-першае, пераадоленне ўласнага адчаю — да сямейнай драмы, фізічных пакут пасля траўмы дадаліся прыкрыя адчуванні незапатрабаванасці грамадствам, беларускім чытачом мастацкага слова:
|
Няўжо мы пішам для бязродных, А ці чытаем для глухіх? |
Па-другое, пошук паразумення з вялікім светам, які ізноў — «спакусы ды інтрыгі». Па-трэцяе, з самім жыццём, адносіны лірычнай гераіні з якім складваюцца напружана і нават драматычна:
|
Душа, ты папрасілася ў паэткі? Глыбей, з гадамі, чую твой аброк.
Жыццё, ты стэп, што выгарэў да краю,
Жыві, зацяты недруг мой, |
Аднак былі ў складаным і супярэчлівым свеце рэальныя сілы, што надавалі моцы трываць, выклікалі прагу жыць — мама, творчасць, сын. Гэта яны доўгі час утрымлівалі Яўгенію Янішчыц і яе гераіню на мяжы фізічнага быцця. Твораў, прысвечаных праблеме мацярынства, выхавання дзіцяці па найвышэйшых законах міласэрнасці і людскасці, ахвярнасці і сумленнасці, у яе нямала. Іх нават можна аб’яднаць у самастойны цыкл, скажам, пад назвай «Сынок і Маці — мудрая ікона». Працытаваны радок узяты з верша «Сынок і Маці». Афарыстычна сказана пісьменніцай. І значна. Двойчы ў кантэксце верша выкарыстана словазлучэнне «сынок і Маці» і ў абодвух выпадках слова «маці» напісана з вялікай літары. Адразу ўзнікае алюзія на біблейскі вобраз Багародзіцы, а паэтычны вобраз жанчыны-мадонны, жанчыны-маці набывае рысы абсалютнай святасці і сусветнай мацярынскай ахвярнасці.
Такім чынам, яшчэ ў 70-80-я гады беларуская паэзія ў асобе Яўгеніі Янішчыц пісала сваё «евангелле ад мамы». Пісала таленавіта. Шчыра. Сумленна. Трагічна.
Гл. таксама:
:: ЛІСТАПАД
:: «ПАЧЫНАЕЦЦА ЎСЁ З ЛЮБВІ...»