![]() |
|
Дакументы
Мастацтва
Сведчаць архівы
У свеце Бібліі
Юбілеі
Проза
Нашы святыні
Паэзія
Пераклады
Кантрапункт
Постаці
Мастацтва
|
Уладзімір КОНАН
ДАНТЭ
|
Нашто на зямлі Сваркі і звадкі, боль і горыч, Калі ўсе мы разам ляцім Да зор?7 |
Творчасць Янкі Купалы – няспынны мастацкі кліч, звернуты да беларусаў, да нацыі, да Сусвету – паднімайцеся з далін на ўзвышшы, з Пекла да Неба. У сімволіцы многіх культур гара (узвышша, курган) – зямная мадэфікацыя міфалагемы Сусветнага Дрэва, што сімвалізуе Космас з яго трох вертыкаляў: падзямелле (Пекла) – Зямля – Неба. Тыповая для беларускага казачнага эпасу схема вандровак героя: праз адтуліну ў падножжы гары апускаецца ў пякельнае падзямелле, перамагае валадара Пекла шматгаловага змея (Дракона, Кашчэя Бессмяротнага), урэшце, дасягае трыдзевятага царства (міфалагема Раю). У антычнай міфалогіі і паэзіі метафарай Боскага свету сталі горы Алімп ды Парнас, у біблейскай традыцыі – гара Сінай (месца сустрэчы Майсея з Богам), узвышша Фавор (месца духоўнага пераўтварэння Езуса Хрыста). На ўзвышшах у дахрысціянскія часы будаваліся свяцілішчы і ахвярнікі. У старажытнагабрэйскай прыказцы, запісанай у Кнізе Быцця, гаворыцца: «На гары Яхвэ [Бог] убачыцца» (гл. Быц 22, 14). Шматгранна выявілася горная сімволіка ў Псалтыры, Песні Песняў і ў кнігах Прарокаў, у Апакаліпсісе. Ключавыя падзеі новазапаветнай гісторыі (спакушэнне Хрыста ў пачатку Яго зямной місіі, прароцтвы, вучэнне і малітвы да Бога Айца, тайныя сустрэчы на Елеонскай гары, урэшце, укрыжаванне на гары Галгофе) таксама адбываліся на ўзвышшах.
Вось пачатак Дантавага «Пекла» – першай часткі «Боскай камедыі»:
У час цяжкі, у момант паваротны Свайго жыцця, згубіўшы верны шлях, Я трапіў нечакана ў лес дрымотны. Слоў не знайсці, каб выказаць мой жах, Бо выклікаюць нават успаміны Пра гэты лес намнога большы страх, Чым выяўленне ўласнай дамавіны... |
На шляху героя сустракаюцца завалы, глыбокія рвы, багна, звяры. Усё гэта – алегорыі і сімвалы пераходу праз Пекла. Героя адолела дрымота, з'явіліся відмы бязлітаснага мора – таксама метафары пекла і смерці. Каб выратавацца ад гэтых інфернальных жахаў, герой узнімаецца на ўзвышша:
Я на ўзгорак падышоў з самотай, Зірнуў уверх і ўбачыў, што яго Вяршыня ўжо заліта пазалотай Свяцілы цудадзейнага таго, Якое ўсім патрэбную дарогу Паказвае паўсюдна. І з майго Стрывожанага сэрца стаў патроху Выходзіць страх, і неўзабаве ў ім Застаўся толькі след перапалоху... |
Разам гэтыя пяць тэрцэтаў – прэлюдыя да асноўнага зместу «Боскай камедыі»: пакутлівая вандроўка ў пекле (не толькі інфернальным, але і зямным) і ўзыходжанне на «ўзгорак», пазалочаны непагасным святлом.
А цяпер звернемся да паступальнага развіцця біблейскіх вобразаў, архетыпаў і матываў у творчасці Янкі Купалы. Ён пачынаў з матываў, характэрных для традыцыйнага ў славянскай літаратуры жанру плачаў-трэнаў, пачатых Янам Каханоўскім (1530–1584) і Мялетам Сматрыцкім (1575–1633). Ранняя «жалейкавая» лірыка Янкі Купалы – гэта не натурныя замалёўкі сялянскай беднасці, як лічылі некаторыя даследчыкі і ўяўляюць сучасныя разносчыкі масавай культуры. У яе глыбіннай аснове – евангельскі архетып Беднага Лазара. Паводле евангеліста Лукі прыпавесць пра беднасць і багацце распавядаў Хрыстус фарысеям. У яе фінале – райскае жыццё ў вечнасці для Беднага Лазара і пякельныя пакуты для яго багатага брата (Лк 16, 19–31). Зусім верагодна, што сацыяльная трансфармацыя гэтага біблейскага архетыпа адбылася на ўзроўні чыста мастацкай стыхіі ў кантэксце фальклорнай традыцыі.
Папулярную на Беларусі ў ХІХ – пачатку ХХ ст. эпічна-дыдактычную Лазаравую песню запісалі фалькларысты Е. Раманаў, У. Дабравольскі8, М. Нікіфароўскі9, С.Малевіч10. Адносна Лазаравых песняў Е.Раманаў зазначыў: «Лазар Бедны» – шырока распаўсюджаны ў Беларусі, яго спяваюць не толькі старцы ех oficio [па прафесіі, на «пасадзе» – У.К.], але і ўсе прыгнечаныя і зняважаныя. Здаецца, беларус не супраць таго, каб бачыць у Бедным Лазары самога сябе»11. Этнамузыколаг Зінаіда Мажэйка запісала сучасны варыянт Лазаравай песні ў Пружанскім раёне12.
Першы зборнік вершаў Янкі Купалы «Жалейка» (1908) змяшчае шмат твораў, дзе праглядваецца архетып Беднага Лазара: «З песняў беларускага мужыка», «Я мужык беларус», «Пашкадую мужыка-бедняка», «Гоніш мяне, панічок», «Лапці», «Саха», «З песняў мужыцкіх», «На жалейцы». У вершы «З песняў аб сваёй старонцы» вобраз сялянскага Беднага Лазара перанесены на пакрыўджаную Богам і багатымі суседзямі Беларусь. Аднак жа нават у ранняй паэзіі Купалы вобраз беларуса і Беларусі неадназначныя: Лазаравыя песні спакваля набывалі актыўна-валявы, нават змагарны змест. Цікавы ў гэтым плане верш «Шумныя бярозы». Пакладзены на музыку Уладзімірам Тэраўскім (1915), ён стаў папулярнай у народзе песняй. Зададзены ў зачыне мінорны лад у фінале нязмушана пераходзіць у бадзёры мажор – выклік палітычнаму ладу:
Ой, пайду я ў поле, Як бы на вайну. Шукаючы волю, Шаблячкай махну! |
Недзе з 1910 года паэзія Янкі Купалы набыла ярка выяўленую прарочую танальнасць і сацыяльна-змагарны змест. Ранейшы вобраз Беднага Лазара трансфармаваўся ў постаці рамантычных герояў, у ягоную паэзію ўвайшлі новыя этна-нацыянальныя архетыпы Гусляра, Дудара, Лірніка, Званара, біблейскага Прарока. Паэт убачыў у іх сваё alter ego, другое Я. У заключным акце драматычнай паэмы «Сон на кургане» герой Сам (у гэтым імені – знак таго, што паэт надзяліў яго ўласным пяснярскім лёсам) пад акампанемент ліры спявае запытальна-прарочую песню пра будучы вызваленчы рух і нацыянальнае самавызначэнне:
А калі ж к нам прыйдуць весці, Што пара ўсім засесці На пачэсным на пасадзе У роднай долі, у роднай радзе? А калі ж мы загуляем За вялікім караваем, Закалышымся каронай Ля дубровы ля зялёнай? А калі ж наклеплем косы На чырвоныя на росы? |
Але беларускі Рай яшчэ не прыходзіць. Беларусі застаецца пакутаваць, пераходзячы з Пекла ў Чысцец. На запытанне героя Сама – маўчанне. І тут Янка Купала падказвае чытачу ключ да біблейскіх і этна-культурных архетыпаў сваёй паэзіі:
Лірнік Лазар ходзіць, плача І ніхто яго не бача. Не прыходзіць змілаванне З важнай весцю ў добрым стане13. |
Вернемся да параўнальнага аналізу архетыпаў Раю і Пекла ў творчасці Дантэ і Купалы. Вышэй ужо гаварылася пра алегорыі ляснога бездарожжа, гары, сонца ў «Боскай камедыі». Цяжкі шлях з Пекла праз Чысцец на Боскую гару. Цяжкія пошукі Раю – зямнога, нябеснага. І раю ва ўласнай душы чалавека, народа, нацыі. Восенню 1909 года Янка Купала апублікаваў верш «Курганы». Гэтыя помнікі нашай гісторыі і беларускага ландшафта набылі ў яго паэзіі амбівалентны сэнс: яны сведчаць не толькі пра смерць, але і пра славу народа. Заключны катрэн верша: «Дзівам дзівяцца з праяваў / Маткі ды сыны: / Скуль такую ўзялі славу / Наспы курганы?!» Як мадэль сусвету курган спалучае тры яго вертыкалі – Пекла (царства нябожчыкаў), Зямлю і Неба. Такая трактоўка архетыпа гары характэрна для лірыка-эпічных і драматычных вершаў Купалы 1910–1914 гадоў. Першым творам гэтага тыпу стала паэма «Курган» (1910). Тут «здзірванелы курган векавечны» – не толькі сведка гісторыі і пражытага жыцця, але і патэнцыйны сімвал нацыянальнага адраджэння, уваскрэсення, зыходу з Пекла ў райскую вышыню. У заключнай частцы паэмы Дантавы вобраз Раю вымалёўваецца сілуэтам-зданню прарока-гусляра, што патаемна ўзнімаецца з-пад кургана:
Гуслі строіць свае, струны звонка звіняць, Жменяй водзіць па іх абамлелай, І ўсё нешта пяе, што жывым не паняць, І на месяц глядзіць, як сам белы. Кажуць, каб хто калі зразумеў голас той, Не зазнаў бы ніколі больш гора... |
Не зазнаць ніколі гора – значыць, жыць у Раю. Бо паводле народнай мудрасці жыць – гаварыць – амаль сінонімы. Як у фінале Апакаліпсіса: «І ўтрэ Бог кожную слязінку з вачэй іхніх; і смерці ўжо не будзе, ні плачу, ні галашэння, ані хваробы...» (Ап 21, 4). Дантавую і Міцкевічавую («Дзяды») тэму пякельных і райскіх матываў Купала паглыбіў у паэме «На куццю» – творы аб страчаным беларусамі залатым веку сваёй гісторыі. У сусветнай мастацкай культуры – ад міфалогіі да класічнага мастацтва – гэтыя біблейскія матывы вядомыя пад назваю страчаны Рай.
Але ў нашага паэта няма простых перайманняў з Бібліі, як у эпічных паэмах Джона Мільтана «Страчаны рай» (1667) і «Вернуты рай» (1671). Не частыя ў Янкі Купалы спасылкі на Біблію. Як ужо адзначалася, герой драматычнай паэмы «Сон на кургане» Сам ускосна ідэнтыфікуе сябе з беларускім лірнікам, біблейскім, гнаным сваім народам прарокам, евангельскім Бедным Лазарам. Ёсць падставы бачыць у гэтым самабытным нацыянальным творы скрытыя, створаныя не простым наследаваннем, а стыхіяй мастацкай інтуіцыі алюзіі на «Боскую камедыю».
Успомнім, як герой Дантавага твора прабіраецца праз лес дрымотны да пагорка – таго ж беларускага кургана. Драматычная паэма «Сон на кургане» складаецца з чатырох абразоў:
Экспазіцыя першага акта-вобраза – тыпова пякельны ўступ: «Восень. Ноч. Глуха шумяць калыхаемыя ветрам елкі і сосны; скрыпяць асіны і бярозы; з шэлестам валіцца на зямлю трупяжоўнае лісце. Паміж трох адвечных дубоў – мохам і галлём усланы ўзгорак-курган; над ім, зачапіўшыся валасамі за галіны дубоў, вісяць тры русалкі і калышуцца. З усёй мясціны вее бязлюддзем, чарам і жудою» (выдзелена мною. – У.К.). Герой паэмы заблудзіўся ў дзікай пушчы, усё бачыцца ім як у сюррэалістычным кашмары. Пякельныя матывы акцэнтуюцца вобразам Чорнага (у народнай міфалогіі – назва Чорта, Д'ябла, Нячысціка), які перасыпае золата, што напамінае «крывавую поліўку». Сімвалічнай алегорыяй Пекла ў другім акце становіцца напаўразваленае замчышча, а на варце да скарбаў (райскіх дабротаў) тут стаіць усё той жа Чорны з памагатымі-відмамі. На гэтай пустцы – нават раса чырвоная, крывавая. Відмы цягнуць звязаных вяроўкамі сваіх таварышаў, яны паўтараюць рэфрэн: «Цемра тут закон і права». Пажарышча ў трэцім акце – метафарычна-міфалагічны аналаг апакалептычнага агню. Кабета-вар'ятка на пажарышчы акцэнтуе гэтую катастрофу. Заключная карціна ў карчме сімвалізуе імітацыю вызвалення ад пякельнага болю душы ў п'янай пагулянцы. Тут Пекла названа сваім імем: «Каб аж Люцыпар у праметнай (Апраметнай, Пекле – У.К.) / Развесіў, дзіўлячыся, ляпу [...]. / У пекле лепшай не дастаці...» Але ж у фінале ёсць і надзея на сацыяльнае і духоўнае адраджэнне. Яно – у песні Сама-лірніка:
А калі ж мы загуляем За вялікім караваем, Закалышымся каронай Ля дубровы ля зялёнай? А калі наклеплем косы На чырвоныя на росы, Што палеткі сушаць нашы Хлеб людзям і коням пашу? |
Ну, а дзе ж будзе Купалаў паэтычны Рай? Ёсць ён, толькі не на сёмым і не на дзевятым Небе, як у «Боскай камедыі», а на зямлі, у родным краі. Пра гэта – лірыка-эпічная паэма «Яна і я». У апошняй песні паэмы сялянскі Рай названы сваім іменем:
Раем на зямлі выглядываў нам сад, Я ў ім – Адам, яна ў ім – Ева; У раі гэтым вецер быў нам Бог і сват, Вяцьвямі шлюб давала дрэва. |
Рай не толькі на роднай зямлі, але і ў сэрцах закаханых. У паэме няма не толькі грамадскіх, але і чыста асабістых, псіхалагічных супярэчнасцяў, бо чалавек зямны, сацыяльны носіць у сваёй душы свой Рай і сваё Пекла, сваю нябесную сінюю птушку і свайго падзямельнага дракона. І толькі няспыннае духоўнае змаганне дае нам шанц замкнуць сваю ўласную Апраметную на дванаццаць замкоў, як таго змея, якога казачныя героі прывязваюць у цёмнай каморы дванаццацю ланцугамі. Паэт-рамантык і мудры прарок, Купала сваёй паэмай прыадчыніў нам райскую браму, паказаўшы, якімі шчаслівымі маглі б стаць штодзённыя сялянскія турботы, каб свет не пайшоў па Каінавым шляху.
Даследчыкі яшчэ не звярнулі ўвагі на сэнсавыя паралелі паміж «Боскай камедыяй» і драматургіяй Янкі Купалы. Гераіня камедыі «Паўлінка» (1912) у спрэчцы з панам Адольфам засведчыла сваё знаёмства з Бібліяй. Са слоў настаўніка Якіма Сарокі яна кажа, што ўсе мы мужыцкага, гэта значыць, сялянскага роду: «Калісь былі ўсе мужыкі, ну дык цяпер кожны мужыцкага роду, хоць каторы і прыкідваецца панам ці графам. Ды і што гаварыць? Адам і Ева і то былі мужыкамі [...]. І Ной, і Езус...» [...].
Сапраўды, паводле Кнігі Быцця, Адам і Ева, страціўшы Боскі Рай у выніку грэхападзення, аказаліся на зямлі сялянамі паводле Боскага запавету: «І выслаў Пан Бог іх з саду Эдэмскага, каб апрацоўвалі зямлю» (Быц 3, 23). Сялянамі былі нашчадкі нашых праайцоў Адама і Евы. «І быў Авель, пастыр авечкаў, а Каін быў земляроб» (Быц 4, 2). Пасля патопу на зямлі Ной пачаў «апрацоўваць зямлю, і пасадзіў вінаграднік» (Быц 9, 20). Пастухамі былі бацька народаў Аўраам і яго нашчадкі – біблейскія патрыярхі.
Незнаёмыя з хрысціянскай традыцыяй даследчыкі не звярталі ўвагі на біблейскія архетыпы, пякельныя і райскія матывы ў драме Янкі Купалы «Раскіданае гняздо» (1913). Сюжэт гэтага твора – скрытая мастацкая інтэрпрэтацыя біблейскага падання аб выгнанні з Раю нашых прабацькоў Адама і Евы. Бо паводле народных уяўленняў, што выявіліся ў фальклоры, гняздо, родны кут, свая зямелька – сімвалы зямнога Раю. Праўда, біблейскі сюжэт набыў у Купалы выразную нацыянальную і сацыяльную афарбоўку. А яшчэ ўдзельнікі канфлікту тут памяняліся месцамі: не выгнаная са свайго гнязда сям'я Зяблікаў саграшыла, саграшылі зямныя ўладары, бо парушылі Боскія законы і маральныя імператывы.
У экспазіцыі да першага акта «Раскіданага гнязда» аўтар характарызуе чатырнаццацігадовага Данілку і старца-жабрака: «Данілка на зямлі скрыпачку майструе. Старац сівы, як голуб, абчэплены торбамі і з кіем у руках, сядзіць на лаве». Старац і музыка – гэта здвоены вобраз вандроўнага дудара, выканаўцы Лазаравых песняў. У чацвёртым акце драмы ёсць дыялог Данілкі і ягонай маці, дзе сялянскі музыка шкадуе, што не можа на хаўтурах «Лазара» завесці. А ў фінале драмы – аўтарская рэмарка: «Старац ідзе наперад, за ім Марыля з дзецьмі па баках, за Марыляй – Данілка. Усе пяюць «Лазара». Данілка іграе...».
Той жа Данілка марыць пра жывую ваду: «А ці праўда, мамка, – пытаецца ён, – што ёсць такая старонка, праз каторую плывуць крыніцы з жывою вадой? Кажуць, калі напіцца тае вадзіцы жыватворнае, дык чалавек ніколі не умрэ». Хлеб жыцця і жывая вада – сімвалічныя вобразы Сына Божага. У евангельскім эпізодзе сустрэчы з самарытанкаю Хрыстус кажа: «А вада, якую Я дам яму, зробіцца ў ім крыніцаю вады, якая пацячэ ў жыццё вечнае» (Ян 4, 14).
У шостай з'яве першага акта драмы «Раскіданае гняздо» ёсць літаральныя паралелі з першай часткай «Боскай камедыі». Эпічны герой Дантэ ідзе праз Пекла ў Чысцец і Рай. На яго шляху – дрымотны лес, які здаецца яму ўласнай дамавінай, бязлітасным морам, бяздонным ровам. Гэта – алегорыі і сімвалы Пекла.
На дарозе да Чысца яму перашкаджаюць пантэра – сімвал юрлівасці, леў – сімвал ганарлівасці, змей – сімвал спакусы. А ў шостай з'яве «Раскіданага гнязда» Зоська распавядае эпізоды свайго пякельнага сну з райскім фіналам. Казачны анёл вядзе яе з усёй сям'ёю ў далёкі і невядомы край. «Як толькі мы выйшлі – ён і кажа: «Што б там перад вамі ці за вамі ні рабілася – не аглядайцеся назад, а ідзіце за мной усё наперад, усё наперад!» Калі мы гэтак, ішлі, ажно бачым – нейкае кругом нас страшэннае балота: гадзіны, вужакі, сліўні так і капашаць, як у гаршку якім [...]. Але нас крануць баяцца: ён [анёл] усё іх сонцам адстрашвае, – толькі сыкаюць і выкручваюцца. Мінулі мы гэтае балота вужачае, ідзём, – ажно ўвайшлі ў цёмны-цямнюсенькі дзікі лес. Вецер у галінах трашчыць і свішча, звяр'ё ўсякае вые, зубамі ляскоча, на нас кідаецца [...]. Але крануць не смеюць – ён іх, як вужакаў, усё сонцам адганяе. Перайшлі мы гэты звярыны лес, ідзём – ажно ўсходзім на вялікае-вялікае поле пяшчанае – віхор толькі арэ ды барануе, ды толькі дзе-нідзе на полі гэтым тырчаць пасохшыя вольхі, вербы і асіны. Па гэтым дзерэўі – з аднаго на другое – пералятаюць птушкі нейкія чорныя, такія страшэнныя, – жудасна і сказаць! Да нас падлятаюць, распускаюць кіпцюры, разяўляюць глюкі, – здаецца, раздзерці і глынуць нас хочуць».
У «Боскай камедыі» няцяжка знайсці адпаведнікі гэтым пякельным вобразам і матывам Зоськінага сну. Анёлам-ахоўнікам і правадніком у Дантэ – антычны паэт Вергілій. Ёсць там і матыў біблейскага табу з кнігі Быццё (не аглядваецца назад) у эпізодзе, дзе анёлы выводзяць Лота і яго сям'ю з праклятых Богам гарадоў Садом і Гамора (Быц 19, 15–26). Анёл папярэдзіў Лота: «Ратуй душу сваю; не аглядвайся назад і нідзе не спыняйся ў наваколлі гэтым; ратуйся на гары, каб не загінуць [...]. Але жонка Лотавая аглянулася назад і стала саляным слупам» (тут і вышэй падкрэслена мною. – У.К.). У «Боскай камедыі» Вергілій таксама папярэджвае: «Зваротны шлях – дарога для прапашчых»14.
Каля ўваходу ў Рай пакуль не дапушчаны туды добры язычнік Вергілій перадае апеку над героем Дантэ святой Беатрычэ ў вобразе Мадонны («у пунсовых тканях і ў зялёным плашчы»). У сне Зоські сям'ю Зяблікаў вядзе ў Рай апостал Пётра ў вобразе анёла па «шматколернай дарожцы»-вясёлцы праз зоры аж да нябеснага саду, дзе райскія птушкі спяваюць лепш, чым мільён салаўёў на зямлі. «Ідзём гэтым садам-раем ды ідзём, ажно калі паглядзім! Стаіць палац відам не віданы, слыхам не слыханы; увесь зіхаціць, як бы з самага сонца быў зроблены: сцены залатыя-залатыя, а страха бліскучымі маланкамі пакрыта. Увайшлі мы ў гэты палац, азіраемся навокал, і што ж? – На самым пачэсным месцы сядзіць Спас, а каля яго Матка Боская, святыя Юр'я, Мікола і Ілья! [...]. Падышлі мы к Спасу, а ён, добранькі, і кажа: «Годзе вам на зямлі пакутваць, прыйшла ўжо пара са мной вам разом панаваць! Святы Пётра – тут паказаў Ён на гэтага, што нас вёў, – будзе над вамі апеку мець на векі вечныя...»
Зоськін сон у «Раскіданым гняздзе» Янкі Купалы – таленавітая літаратурная стылізацыя на фальклорны манер асноўнай канвы падарожжа з Пекла ў Рай Дантавага Я-героя ў «Боскай камедыі». Тут, праўда, няма прамога цытавання і пераймання, бо наш паэт абапіраўся на беларускую фальклорную традыцыю, хоць, зусім верагодна, добра ведаў твор геніяльнага італьянца.
Нашае далёка няпоўнае даследаванне біблейскіх архетыпаў і матываў у творчасці Купалы з улікам адпаведных сюжэтаў «Боскай камедыі» сведчыць пра майстэрства беларускага паэта, уменне падключацца да сусветнай мастацкай традыцыі, не губляючы нацыянальнай самабытнасці і арыгінальнасці. А яшчэ – пра арганічную ўключанасць беларускай класічнай літаратуры ў кантэкст хрысціянскай цывілізацыі.
|
|